Περιβάλλον, ο τελευταίος τροχός της αμάξης
του Καθηγητή Γιάννη Βογιατζάκη
Ακαδημαϊκού Υπεύθυνου του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διαχείριση και Προστασία Περιβάλλοντος», Διευθυντή του Εργαστηρίου Διαχείρισης Χερσαίων Οικοσυστημάτων του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του προγράμματος LIFE+, χρηματοδοτεί στην Κύπρο ένα σημαντικό έργο για την προστασία της φύσης -το έργο «Πανδώτειρα»- με δεκαετή ορίζοντα (https://pandoteira.cy/). Πρόκειται για ένα επί της ουσίας φιλόδοξο έργο, στην υλοποίηση του οποίου συμμετέχουν οι πιο σημαντικοί φορείς που ασχολούνται με το περιβάλλον στην Κύπρο με βασικό σκοπό «την επίτευξη ευνοϊκής κατάστασης διατήρησης για ενδιαιτήματα και είδη κοινοτικής σημασίας, ιδιαίτερα εκείνων που περιλαμβάνονται στις οδηγίες για τους οικοτόπους και τα πτηνά». Στην ημικατεχόμενη Κύπρο, οι Προστατευόμενες Φυσικές Περιοχές (ΠΦΠ) καλύπτουν περίπου το 30% της επιφάνειας του νησιού. Η Κύπρος συγκαταλέγεται στις χώρες της Ε.Ε. με το μεγαλύτερο ποσοστό έκτασης που καλύπτεται από το δίκτυο Natura 2000. Ο χαρακτηρισμός μιας περιοχής ως προστατευόμενη σίγουρα ένα τεράστιο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση ΟΜΩΣ πολλές φορές τα φαινόμενα απατούν. Η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης τονίζει ότι παρόλη την αύξηση των ΠΦΠ παγκοσμίως (στην τελευταία απογραφή αφορούσαν το 15.8% της χερσαίας και το 8.1% της θαλάσσιας επιφάνειας του πλανήτη) το θέμα δεν είναι πλέον η «ποσότητα» (η ανακηρυσσόμενη έκταση) αλλά η «ποιότητα», δηλαδή η πραγματική, όχι στα χαρτιά, προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και η ενεργή διαχείρισή του. Επιτακτική είναι ακόμα η ανάγκη να διαχειριστούμε ορθολογικά όχι μόνο το τι γίνεται εντός αλλά και εκτός (στα πέριξ) των Προστατευόμενων Φυσικών Περιοχών, μιας και τα είδη και οι οικολογικές διεργασίες δεν γνωρίζουν από διοικητικά όρια. Στο νησί μας για παράδειγμα παρατηρείται συνεχής επέκταση του οδικού δικτύου, τοποθέτηση φωτοβολταϊκών συστημάτων δίπλα σε καλλιέργειες και γύρω από τον μεγαλύτερο και ίσως ομορφότερο υδροβιότοπο, κατασκευή αιολικών πάρκων σε «απάτητες κορυφές», δημιουργία μαρίνων σε μέχρι πρότινος πανέμορφες ακτές και μια διχασμένη κοινωνία για το τοπικό σχέδιο του Ακάμα.
Οι πιο πάνω ‘ανθρώπινες παρεμβάσεις’ στο φυσικό περιβάλλον δεν αποτελούν βέβαια Κυπριακή πρωτοτυπία. Άλλωστε, οι ίδιοι οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (SDGs) περιέχουν συγκρούσεις και αντιφάσεις. Όπως έχω ξαναγράψει στο παρελθόν, το θέμα μας στο νησί είναι το πεπερασμένο του χώρου και το πώς τον διαχειριζόμαστε. Για παράδειγμα, η χωροθέτηση ηλιακών και αιολικών πάρκων με τον τρόπο που γίνεται στην Κύπρο βρίσκεται σε σύγκρουση με πολλούς από τους στόχους της βιοποικιλότητας και ίσως και με την αγροτική παραγωγή σε καιρούς χαλεπούς.
Ύστερα από έναν χρόνο σαββατικής άδειας στην Ιταλία, δυσανασχετώ για το κυπριακό εθνικό πλάνο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας όταν στην Ιταλία έχει δοθεί γενναιόδωρη χρηματοδότηση για την πανεπιστημιακή έρευνα σε θέματα βιοποικιλότητας. Διαπιστώνω επίσης ότι η Κύπρος δε συμμετέχει με εθνικούς πόρους ούτε και φέτος στο Ευρωπαϊκό πρόγραμμα BIODIVERSA παρόλο που το νησί είναι κομβικό σημείο για τη βιοποικιλότητα παγκοσμίως. Αναστοχαζόμενος κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αυτό συμβαίνει διότι –διαχρονικά- σε εθνικό/πολιτικό επίπεδο η διαχείριση και προστασία του περιβάλλοντος δεν αποτελεί προτεραιότητα. Ας μου επιτραπεί και μία σημειολογική παρατήρηση: όσο ένα Υπουργείο έχει ως τελευταίο συνθετικό τη λέξη «περιβάλλον», η πολιτεία ως τέτοιο θα το αντιμετωπίζει, την τελευταία λέξη μιας σύνθετης ονομασίας. Δεν μου αρέσει να κινδυνολογώ, αλλά ανησυχώ ότι έπονται χειρότερα για τη βιοποικιλότητα εντός και εκτός προστατευόμενων περιοχών καθώς οι προτεραιότητες έχουν αλλάξει εξ ανάγκης.
Το φιλόδοξο σχέδιο της Ε.Ε. για μηδενικές εκπομπές ενδεχομένως έφτασε, άδοξα δυστυχώς, στο τέλος του στις 24 Φεβρουαρίου 2022 με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία πριν καλά καλά ξεκινήσει. Η συζήτηση έχει πλέον στραφεί, όχι αδίκως υπό τις περιστάσεις, στους ενεργειακούς πόρους και στην επισιτιστική ασφάλεια. Φαίνεται ότι η ηλιακή και αιολική ενέργεια δεν μπορούν, τουλάχιστον, όχι με τους γρήγορους ρυθμούς που επιτάσσουν οι αυξανόμενες ανάγκες μας και ένας παρατεταμένος (;) πόλεμος να αντικαταστήσουν τα ορυκτά καύσιμα. Η συζήτηση ξεκίνησε στην Ευρώπη για «καθαρή» πυρηνική ενέργεια και στην Ελλάδα (πάλι) για λιγνίτες. Όλα τα σχετικά με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης και την προστασία της βιοποικιλότητας πέρασαν σε δεύτερη μοίρα αναγκαστικά και οι συζητήσεις για το περιβάλλον περιορίζονται αποκλειστικά στους ενεργειακούς πόρους, λες και το περιβάλλον είναι μόνο η ενέργεια ή λες και η πολυδιαφημιζόμενη πράσινη ανάπτυξη είναι ανεξάρτητη από τους βιολογικούς πόρους και τις υπηρεσίες που παρέχουν.
Όπως μου είπε πριν κάποιους μήνες ένας συνομιλητής μου (προ της 24ης Φεβρουαρίου): «Εν τζιαι ν’ ασχολούμαστε τωρά με πουλούθκια, φίθκια τζιαι φκιόρα……». Σίγουρα «όχι» του απάντησα.